1957 yılında sosyal psikolog Leon Festinger, insan davranışının temel itici gücünün “mantık” değil, psikolojik rahatlık olduğunu ileri sürdü. Bu iddiayı kanıtlamak için yaptığı deney, düşünce ve davranış arasındaki tutarsızlığın insanı nasıl yönlendirdiğini gösterdi.
Festinger, bir grup üniversite öğrencisine sıkıcı bir görev verdi: iki saat boyunca tahta çubukları tek tek çevirip tekrar dizmek. Deney bittikten sonra öğrenciler iki gruba ayrıldı. Bir gruba “Bu görevi bir sonraki katılımcıya eğlenceliydi diye anlat” denildiğinde 1 dolar, diğer gruba ise 20 dolar ödeme yapıldı.
Sonrasında herkes görev hakkında anket doldurdu.
Sonuç şaşırtıcıydı: 1 dolar alan grup, görevi gerçekten daha “keyifli” bulduğunu yazdı. 20 dolar alanlar ise “sıkıcıydı ama para aldım” diyerek dürüst kaldı.
Festinger bu farkı “bilişsel çelişki (cognitive dissonance)” kavramıyla açıkladı.
İnsan, içsel tutarlılığını korumak ister. Düşünceleriyle davranışları çatıştığında rahatsız olur. Bu rahatsızlığı gidermek için ya düşüncesini ya davranışını değiştirir.
1 dolar alan öğrenciler “Yalan söyledim ama yalan söyleyecek kadar iyi bir nedenim yoktu” düşüncesiyle bu gerilimi azaltmak için kendi inançlarını değiştirdi: “Demek ki görev o kadar da kötü değildi.”
Bu basit deney, insanın mantıksal değil, duygusal tutarlılık aradığını gösterdi.
Bilişsel çelişki, günlük yaşamda da sıkça görülür:
• Zararlı bir alışkanlığı sürdürürken “çok stresliyim, hak ettim” demek.
• Yanlış bir ilişkiyi bırakmak yerine “o aslında iyi biri” diyerek devam etmek.
• Kendi değerleriyle çelişen kararları “herkes böyle yapıyor” diyerek rasyonelleştirmek.
Festinger’in bulgusu, modern pazarlama, siyaset ve psikoterapi alanlarını derinden etkiledi. İnsan davranışının ardında çoğu zaman gerçeği koruma değil, benlik bütünlüğünü koruma motivasyonu vardır.
Terapi sürecinde bilişsel çelişki fark edildiğinde, kişi kendi inanç sistemini ilk kez dışarıdan görebilir. “Kendime neden böyle söylüyorum?” sorusu, dönüşümün başlangıcıdır.
Klinik Psikolog Nesibe Dinç, danışanlarının bu çelişkileri fark ederek içsel uyumu yeniden kurmalarına eşlik eder.
Eğer sen de yaşamındaki tutarsızlıkların altında hangi duygusal ihtiyaçların yattığını keşfetmek istersen, terapi desteği alabilirsin.
👉 klinikpsikolognesibedinc.com